ไตลื้อบ้านธิลำพูน

          ไทลื้อ หรือ ไตลื้อ เป็นชาวไทยกลุ่มหนึ่ง มีถิ่นฐานเดิมอยู่ในแถบสิบสองปันนาของจีนสันนิษฐานว่า หนีภัยสงครามมาจากเมืองเชียงรุ่ง ในสิบสองปันนา บุคคลที่อพยพมาอาศัยอยู่ที่บ้านธิกลุ่มแรกชื่อว่า พ่อหนานปัญโญกับแม่อุ้ยขา ได้อพยพครอบครัวประมาณ ๒ – ๓ ครอบครัว มาตั้งรกรากอยู่ที่หมู่บ้าน “บ้านแพะ” ปัจจุบันเปลี่ยนเป็นบ้านแพะต้นยางงาม และคนไตลื้อได้ขยายอาณาเขตเพิ่มขึ้นอีก 10 หมู่บ้าน

คนไทลื้อมีเอกลักษณ์วัฒนธรรมที่เก่าแก่เป็นของตนเองไม่ว่าจะเป็นการแต่งกาย อาหาร สถาปัตยกรรม ประเพณี ความเชื่อ โดยเฉพาะอย่างยิ่งภาษาซึ่งเป็นเอกลักษณ์โดดเด่น

บรรพบุรุษกลุ่มแรก

บุคคลที่อพยพมาอาศัยอยู่ที่บ้านธิกลุ่มแรกชื่อว่า พ่อหนานปัญโญกับแม่อุ๊ยขอุ้ยขา ท่านได้อพยพครอบครัวประมาณ ๒ – ๓ ครอบครัว หนีภัยสงครามมาจากเมืองเชียงรุ่ง เดินทางรอนแรมข้ามน้ำข้ามเขาค่ำไหนนอนนั้น จนมาถึงดินแดนที่อุดมสมบูรณ์ไปด้วยแมกไม้นานาพันธุ์ มีแม่น้ำไหลผ่าน ท่านจึงพาลูกหลานไปทางเหนือของแม่น้ำ เพราะเห็นว่ามีต้นไม้ใหญ่ดีอยู่ที่สูงมีความปลอดภัย มีน้ำป่าไหลหลาก และตั้งชื่อหมู่บ้านว่า “บ้านแพะ” ปัจจุบันเปลี่ยนเป็นบ้านต้นยางงาม หลังจากนั้นได้มีชาวไทลื้ออพยพมาสมทบโดยทยอยมาทีละครอบครัว บางครอบครัวก็มาแล้วกลับไป แต่พ่อหนานไม่รู้ว่าจะกลับไปไหนจึงปักหลักอยู่ที่แห่งนี้

การใช้นามสกุลของคนไทลื้อ

คนไทลื้อส่วนใหญ่จึงยังคงรักษาเอกลักษณ์ของตนคือความเคารพในบรรพบุรุษ นามสกุลจึงมักขึ้นต้นด้วยชื่อบรรพบุรุษ แล้วลงท้ายด้วยคำว่า “ใหญ่” เช่น ลูกหลานของพ่อหนานปัญโญ แม่อุ้ยขา ใช้นามสกุล ปัญโญใหญ่ ส่วนนามสกุลอื่นๆ เช่น สิทธิใหญ่, ปัญญาใหญ่, ศรีนวลใหญ่, สุยะใหญ่, ใจยาใหญ่, รวมทั้งนามสกุล เชียงรุ่ง ก็ถือว่าเป็นนามสกุลที่แสดงให้เห็นถึงความรักในแผ่นดินเกิดของบรรพชน    

เอกลักษณ์ของคนไทลื้อ

คนไทลื้อยังคงรักษาเอกลักษณ์วัฒนธรรมของตนเอาไว้ ตราบจนทุกวันนี้  ไม่ว่าจะเป็นการแต่งกาย อาหาร สถาปัตยกรรม ประเพณี ความเชื่อ โดยเฉพาะอย่างยิ่งภาษาซึ่งเป็นเอกลักษณ์โดดเด่น อุปนิสัยมีความรักสงบ ไม่ยุ่งเกี่ยวกับใคร ขยันขันแข็งในการทำงาน การคบค้าสมาคมในวงแคบๆ ความรักของหนุ่มสาวก็มักอยู่ในกลุ่มไทลื้อด้วยกัน บางทีก็เป็นเครือญาติเดียวกัน จึงมีวิถีชีวิตแบบคลุมถุงชนอยู่บ่อยครั้ง

ที่มาของชื่อบ้านธิ

แต่เดิมอำเภอบ้านธิ มีชื่อว่า “บ้านขิ” เพราะมีต้นไผ่ชนิดหนึ่งขึ้นเป็นกอ ต้นเล็ก ใบเรียวชาวบ้านเรียกว่า ไผ่ขิ ต่อมาสำเนียงเปลี่ยนไปเป็น “ธิ” และได้ตั้งชื่อลำน้ำทีไหลผ่านมาจากบ้านดอยเวียง ลงสู่แม่น้ำกวงที่บ้านสันมะนะ ว่าลำน้ำแม่ธิ พร้อมกับตั้งชื่อหมู่บ้าน “บ้านธิ” ต่อมาเป็นชื่อของตำบล กิ่งอำเภอ และอำเภอในปัจจุบัน

นับจากปี พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๘ คือช่วงเวลา ๒๐๐ กว่าปีที่บรรพบุรุษไทลื้อได้อพยพเข้ามาสร้างถิ่นฐานในเมืองลำพูน ปัจจุบันมีทั้งหมด ๙ หมู่บ้าน ที่มีเชื้อสายไทลื้อได้แก่

    หมู่ที่ ๑    บ้านเตาปูน

    หมู่ที่ ๒    บ้านป่าเปา

    หมู่ที่ ๓    บ้านธิหลวง

    หมู่ที่ ๙    บ้านดอยเวียง

    หมู่ที่ ๑๑  บ้านแพะยางงาม

    หมู่ที่ ๑๓  บ้านป่าเหียง

    หมู่ที่ ๑๔  บ้านธิศรีมูล

    หมู่ที่ ๑๗  บ้านป่าปี้

    หมู่ที่ ๒๐  บ้านใหม่กาดเหนือ